નાણાંકીય રોકાણની દુનિયા વિવિધતાસભર છે. તે રોકાણકાર, હેજર, ટ્રેડર અથવા વિશ્લેષક જેવા વિવિધ હિસ્સેદારોને તકો પ્રદાન કરે છે. જ્યારે કેટલીક સિક્યોરિટીઝ સ્ટૉકની ખરીદી અથવા વેચાણ જેટલી સરળ છે, ત્યારે ‘ફ્યુચર્સ‘ જેવી જેવા કેટલાક રોકાણ છે જે ‘ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રાક્ટ‘ તરીકે પણ ઓળખાય છે, જે વધુ જટિલ છે અને તેમાં ઘણી શોધખોળ/વિશ્લેષણ અને નોંધપાત્ર પ્રમાણમાં અનુમાનની જરૂર હોય છે. ચાલો ”ફ્યુચર્સ” નો અર્થ શું છે, તેના સાથે સંકળાયેલ મહત્વપૂર્ણ શરતો અને સ્ટૉકની ભવિષ્યની કિંમતની ગણતરી કેવી રીતે કરવી તે વિશે એક નજર નાંખીએ.
ફ્યુચર કોન્ટ્રાક્ટ શું છે?
સરળ શબ્દોમાં કહી તો , એક ફ્યુચર કોન્ટ્રાક્ટ એ ખરીદનાર અને વિક્રેતા વચ્ચેનો એક કાનૂની કરાર છે જ્યાં તેઓ વિશેષ કિંમત માટે પછી એક વસ્તુ, સુરક્ષા અથવા નાણાંકીય સાધન જેવા સંસાધનોની લેવડ-દેવડ કરવાનું નક્કી કરે છે આ સમય, કિંમત અને સંસાધનોનો જથ્થો પક્ષો દ્વારા પૂર્વનિર્ધારિત કરવામાં આવે છે.
આનો અર્થ એ છે કે વિક્રેતાએ કરારની નિર્ધારિત કિંમત પર સંસાધન વેચવા આવશ્યક છે, અને કરારની સમાપ્તિની તારીખ પર સંપત્તિની બજાર કિંમતને ધ્યાનમાં લીધા વિના વિક્રેતાને તે જ કિંમત પર સંસાધન ખરીદવા અનિવાર્ય છે. ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રાક્ટ માનકીકૃત છે જેથી તેને ફ્યુચર્સ એક્સચેન્જ પર ટ્રેડ કરી શકાય. ભારતમાં, બોમ્બે સ્ટૉક એક્સચેન્જ, ઇન્ડિયન એનર્જી એક્સચેન્જ, નેશનલ સ્પૉટ એક્સચેન્જ, નેશનલ સ્ટૉક એક્સચેન્જ ઓફ ઈન્ડિયા જેવા કેટલાક ફ્યુચર્સ એક્સચેન્જ છે. ફ્યુચર્સના કરારોનું નિયમન કરવામાં આવે છે અને કાઉન્ટરપાર્ટી જોખમથી મુક્ત હોય છે કારણ કે એક્સચેન્જ ક્લિયરિંગહાઉસ ગેરંટી આપે છે કે તેઓ કરારની જવાબદારીઓનું સન્માન કરશે.
ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રાક્ટનું ઉદાહરણ:
સામાન્ય રીતે, બજારના બે પ્રકારનાં ભાગીદારો ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રાક્ટમાં કરાર કરે છે- સ્પેક્યુલેટર્સ અને હેજર્સ. એક સ્પેક્યુલેટર એક પોર્ટફોલિયો મેનેજર અથવા ટ્રેડર છે, જે કોઈ ચોક્કસ પ્રોડક્ટની કિંમતના ચળવળના આધારે તેમના દ્રષ્ટિકોણ પર આધારિત શરત બનાવે છે.
હેજર એક ઉત્પાદક અથવા ખરીદદાર છે જે કોઈપણ બજારની અસ્થિરતા સામે પોતાને સુરક્ષિત કરવા માંગે છે. ચાલો વધુ સારી સમજણ માટે એક સામાન્ય ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રાક્ટનું ચિત્રણ કરીએ.
કંપની ABC ચીઝનું ઉત્પાદન કરે છે. તેના કામગીરીના ભાગ રૂપે, દૂધ એ આવશ્યક કાચા માલમાંથી એક છે જેની તેઓને જરૂર છે.
બીજી બાજુ એક પશુધન ઉત્પાદક છે જેને સુનિશ્ચિત કરવાની જરૂર છે કે તેઓ પોતાનું દૂધ વેચી શકે છે. તેઓ દલાલ દ્વારા ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રાક્ટમાં પ્રવેશ કરે છે, કારણ કે ખરીદનાર અને વિક્રેતા જાણે છે કે તેઓને દૂધના ખરીદ અને વેચાણની જરૂર પડશે.
બંને દૂધની કિંમત સાથે સંકળાયેલા બજારની અસ્થિરતાથી પોતાને સુરક્ષિત કરવા માંગે છે. જ્યારે કરાર સમાપ્ત થાય ત્યારે તેઓને ચુકવણી/પ્રાપ્ત કરવાની કિંમત બંને જાણે છે. આ રીતે, ખરીદદાર અને વિક્રેતા શામેલ પૈસાની ખાતરી રાખી શકે છે, અને તે અનુસાર તૈયાર કરી શકે છે.
કરાર સમાપ્તિની તારીખ પર, જો દૂધની કિંમત ભવિષ્યના કરારમાં ઉલ્લેખિત કિંમત કરતાં વધુ હોય, તો પશુધન ઉત્પાદક રોકાણકાર લાભ મેળવે છે. તેના વિપરીત, જ્યારે ભવિષ્યના કરારમાં ઉલ્લેખિત કિંમત કરતાં દૂધની કિંમત ઓછી હોય ત્યારે ચીઝ ઉત્પાદક રોકાણકારને નફો મળે છે
આ રીતે, પશુધન ઉત્પાદક અને ચીઝ ઉત્પાદક બંને રોકાણકાર અથવા સ્પેક્યુલેટરને જોખમો અને લાભ સ્થાનાંતરિત કરીને તેમના કાર્યને સુરક્ષિત કરે છે.
ટ્રેડિંગ ફ્યુચર્સ કરાર:
ફ્યુચર્સમાં ટ્રેડિંગ કરવા માંગતા કોઈપણ વ્યક્તિ માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્નોમાંથી એક છે કે , “ભવિષ્યની કિંમતો કેવી રીતે નિર્ધારિત કરવામાં આવે છે?” જો અમે કોઈ કંપનીને ધ્યાનમાં લઈએ, દાખલા તરીકે કંપની ABC, અમે તેના સ્ટૉકની ભવિષ્યની કિંમત કેવી રીતે નિર્ધારિત કરી શકીએ?
ભવિષ્યની કિંમતની ગણતરી કરવા માટેના સૂત્ર પર પહોંચતા પહેલાં, આપણે અમુક ચોક્કસ શબ્દો સમજવાની જરૂર છે.સ્પૉટ-પ્રાઇસ એ સંસાધનનું વર્તમાન બજાર મૂલ્ય છે જે તત્કાલ ડિલિવરી મેળવવા માટે ખરીદનાર દ્વારા ચૂકવવામાં આવશે. કોમોડિટીની ભવિષ્યમાં ડિલિવરી કરવા માટે ખરીદનાર અને વિક્રેતા દ્વારા ભવિષ્યની કિંમત સાથે સહમત થાય છે. બે કિંમતો વચ્ચેનો તફાવત ‘બેસિસ’ અથવા ‘સ્પ્રેડ’ કહેવામાં આવે છે’. આ સ્પ્રેડ વ્યાજ દરો, ડિવિડન્ડની ઉપજ અથવા સમય સમાપ્ત થાય ત્યાં સુધી હોય છે.
ફ્યુચર્સ કોન્ટ્રાક્ટની કિંમત આંતરિક સંપત્તિની સ્થાન કિંમતના આધારે પહોંચી ગઈ છે, જે કરારની સમાપ્તિની તારીખ અને સમય સુધી સંચિત ડિવિડન્ડ માટે સમાયોજિત કરવામાં આવે છે.
ફ્યુચર્સની કિંમત માટે એક ગાણિતિક સૂત્રનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તે સ્પૉટ-કિંમત, રિસ્ક-મુક્ત રિટર્ન દર અને ડિવિડન્ડ્સને ધ્યાનમાં લે છે.
ભવિષ્યની કિંમતની ગણતરી કરવા માટેનો ફોર્મ્યુલા છે-
ફ્યુચર્સની કિંમત = સ્પૉટ કિંમત *(1+ આરએફ – ડી).
અહીં, ‘આરએફ’ નો અર્થ જોખમ-મુક્ત રિટર્નનો દર, અને ‘ડી‘નો અર્થ એ છે કે ડિવિડન્ટ્સ જે કંપની આપે છે.
ભારતમાં, રિઝર્વ બેંક ઑફ ઇન્ડિયા જોખમ-મુક્ત દર આપે છે.
ફ્યુચર્સ ટ્રેડિંગના લાભ અને ગેરલાભ :
કોઈપણ અન્ય સ્ટૉક માર્કેટ સંબંધિત રોકાણની જેમ જ , ફ્યુચર્સ ના વેપાર સાથે કેટલાક લાભ અને ગેરલાભ સંકળાયેલા છે.એક કંપની જે તેલ અથવા દૂધ જેવી કાચા માલ પર આધાર રાખે છે તે આ સંસાધનોની કિંમતની અસ્થિરતાથી પોતાને સુરક્ષિત કરી શકે છે.
ઉડ્ડયનકંપની અનુમાન કરી શકે છે કે ક્રૂડ ઓઇલની કિમતમાં 6 મહિનામાં નોંધપાત્ર વધારો થશે.
તેથી, તેઓ એક વેપારી સાથે ભવિષ્યની કરાર દાખલ કરી શકે છે જેથી તેઓ હજુ પણ પૂર્વનિર્ધારિત, સ્વીકાર્ય કિંમત પર તેમનું તેલ મેળવી શકે છે. આ રીતે, તેઓ ઇંધણ માટે ઊંડાણપૂર્વક કિંમત ચૂકવવાના જોખમને ઘટાડે છે. અન્ય ફાયદો એ છે કે રોકાણકારને આગળ કરારના સંપૂર્ણ મૂલ્યની ચુકવણી કરવી પડતી નથી. તેઓ બ્રોકરને કરાર મૂલ્યના સંમત માર્જિન અથવા ભાગની ચુકવણી કરી શકે છે.
ફ્યુચર્સ ટ્રેડિંગમાં જોખમો પણ છે; રોકાણકારો પ્રારંભિક માર્જિન રકમ કરતાં વધુ ગુમાવી શકે છે. અગાઉથી ઉડ્ડયન કંપની ઉદાહરણ લેવાથી, કરારની સમાપ્તિના સમયે તેલની કિંમત ઓછી હોય તો એવિએશન કંપની સસ્તી ઇંધણ ખરીદવાની તક ગુમાવી શકે છે.
તેથી, એસ્ટ્યૂટ ઇન્વેસ્ટરને ફ્યુચર્સના ટ્રેડિંગ પર બેટ્સ હેજ કરતા પહેલાં ઍસ્ટ્યૂટ ઇન્વેસ્ટરને જાગરૂક, સમજદાર હોવું જોઈએ અને તેઓએ ગંભીરતાથી વિચારવાની જરૂર પડે છે.
જો તમે જટિલતા પાર કરવા માંગો છો પરંતુ ફ્યુચર્સની આશાસ્પદ દુનિયા વધુ સરળતાથી કરાર કરવા માંગો છો, તો એક સારો બ્રોકર શોધો જે તમને એકાઉન્ટ ખોલવામાં મદદ કરશે અને તમને શક્ય તેટલી જાણકારીપૂર્વક રોકાણ કરવા માટે માર્ગદર્શન આપશે.
